Bảo tồn loài Hoàng Đàn Hữu Liên
01-08-2019
Loài Hoàng đàn Hữu Liên (Cupressus tonkinensis) thuộc họ Hoàng đàn (Cupressaceae) là một trong 10 loài Thông ưu tiên cho hoạt động bảo tồn tại Việt Nam. Đây là loài thực vật đặc hữu hẹp, hiếm, được xếp ở mức độ Rất nguy cấp (CR A1a, d - Crictically Endangered) trong Sách Đỏ Việt Nam
Loài Hoàng đàn Hữu Liên (Cupressus tonkinensis) thuộc họ Hoàng đàn (Cupressaceae) là một trong 10 loài Thông ưu tiên cho hoạt động bảo tồn tại Việt Nam. Đây là loài thực vật đặc hữu hẹp, hiếm, được xếp ở mức độ Rất nguy cấp (CR A1a, d - Crictically Endangered) trong Sách Đỏ Việt Nam; nhóm IA Thực vật rừng cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại của Nghị định số 32/2006/NĐ-CP, ngày 30 tháng 3 năm 2006 về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm và được các nhà khoa học đề nghị xếp ở mức đang bị tuyệt chủng trầm trọng ngoài tự nhiên. Ngoài giá trị khoa học, Hoàng đàn Hữu Liên có giá trị kinh tế đặc biệt. Gỗ có mùi thơm, thớ thẳng, vân đẹp, chịu mối mọt, được dùng để đóng đồ gỗ gia dụng, đặc biệt là đồ mỹ nghệ cao cấp như: tràng hạt đeo cổ, vòng tay, tạc tượng, đồ thờ cúng. Tinh dầu được dùng trong kỹ nghệ hương liệu, chế xà phòng, nước hoa… Các bộ phận của cây cũng là nguồn dược liệu quý chữa trị nhiều bệnh trong y học cổ truyền. Ngoài ra, Hoàng đàn Hữu Liên được trồng làm cây cảnh và rất được ưa chuộng.
Vào những năm 70, 80 của thế kỷ trước, những người cao tuổi ở xã Hữu Liên, huyện Hữu Lũng kể lại, loài Hoàng đàn đã từng mọc thành rừng trên những đỉnh núi đá vôi của dãy núi Cai Kinh thuộc huyện Hữu Lũng. Chúng có thể cao đến 40m và đường kính gốc lên đến 1-2m. Tuy nhiên, những năm gần đây cùng với sức ép của gia tăng dân số, biến đổi khí hậu, diện tích rừng tự nhiên đang đần thu hẹp, đa dạng sinh học suy giảm và đang trên đà không thể phục hồi được. Và cũng chung số phận với những loài thực vật quý, hiếm, có giá trị kinh tế cao khác, loài Hoàng đàn cũng bị khai thác cạn kiệt và đẩy tới bờ vực tuyệt chủng.
Nhận thấy được tầm quan trọng và giá trị đặc biệt đối với đa dạng sinh học vùng núi đá vôi của rừng đặc dụng Hữu Liên, Ban Giám đốc cùng với cán bộ đơn vị đã có những hướng đi mới trong công tác bảo tồn, và đã đạt được những thành công nhất định.
Bắt đầu từ những năm 2013 “Phòng Khoa học và hợp tác quốc tế” đã bắt tay vào tìm hiểu, nghiên cứu chuyên sâu về những đặc điểm mà chỉ ở loài Hoàng Đàn sống trên đỉnh núi đá vôi mới có. Bằng cái tâm của những người gắn với nghiệp rừng, Ban Giám đốc đã đề ra mục tiêu bằng mọi cách phải nhân giống để giữ lấy loài gỗ quý này. Quyết tâm là vậy, nhưng khi thực hiện lại gặp rất nhiều khó khăn, trở ngại: Cơ sở dữ liệu chuyên sâu về loài này rất ít; người dân địa phương thường lấy cây con ngoài tự nhiên về trồng chứ không tự nhân giống nên kiến thức bản địa về nhân giống và tái sinh rất hạn chế; đặc biệt số lượng cây Hoàng đàn còn lại rất ít gây nhiều khó khăn trong công tác chọn tạo giống; không có nguồn kinh phí hỗ trợ công tác nghiên cứu… Vì vậy, hầu như cán bộ đơn vị phải bắt đầu từ đầu, tự nghiên cứu, mày mò để thực hiện nhiệm vụ.
Do số lượng cây Hoàng đàn còn lại ngoài tự nhiên không nhiều, tính đa dạng di truyền không cao nên đơn vị đã chọn lựa tập trung nhân giống cây Hoàng đàn bằng hạt để đảm bảo cây con sau khi đem trồng có khả năng thích ứng rộng với điều kiện ngoại cảnh và tạo cơ sở cho công tác lai tạo giống sau này. Để chuẩn bị cho quá trình nhân giống Hoàng Đàn (từ hạt), việc lựa chọn cây mẹ cho hạt là vô cùng quan trọng. Do các cây còn lại ngoài tự nhiên cho nón hạt ít và việc thu hái hạt gặp nhiều khó khăn nên cây mẹ được lựa chọn từ các cây trồng trong hộ gia đình địa phương. Theo Qui phạm kỹ thuật xây dựng rừng giống và vườn giống (QPN 15-93), cán bộ đơn vị đã tuyển chọn được 4 cây mẹ đủ tiêu chuẩn nguồn giống cây trội, chúng đã qui tụ được các tiêu chuẩn chính là cây thấp, khỏe, không bị sâu bệnh, tán lá đều, phân cành nhiều, nón hạt nhiều, dễ thu hái và hạt có khả năng nảy mầm cao. Vào khoảng tháng 10-11 trong năm, là khoảng thời gian quả chín đến độ, quả từ những cây mẹ được chọn lựa và xử lý cẩn thận để tách lấy hạt. Cây Hoàng đàn thường cho rất nhiều quả và hạt, nhưng hạt nếu không gặp điều kiện thuận lợi về cả thời gian, độ ẩm, ánh sáng… thì sẽ rất khó để chúng nảy mầm và cây con có thể tồn tại. Đây cũng là nguyên nhân chính dẫn đến cây Hoàng đàn tái sinh kém ngoài tự nhiên. Sau đó, qua các khâu xử lý chuyên môn, hạt mới được đưa vào gieo ươm.
Hạt Hoàng đàn khi nẩy mầm
Hoàng Đàn con dưới 1 năm tuổi
Khó khăn là vậy nhưng từ năm 2013 cho đến nay, Phòng “ Khoa học và Hợp tác quốc tế” đã đưa vào gieo ươm và trồng thử nghiệm được 4 đợt: đợt 1 vào tháng 9/ 2014; đợt 2 vào tháng 1/2016; đợt 3 vào tháng 3/2017; đợt 4 vào tháng 4/2017. Đã có những tín hiệu đáng mừng trong quá trình gieo ươm. Tỷ lệ sống đạt trên 80%, cây con sau khi xuất vườn có chiều cao (Hvn) từ 25 – 30cm; đường kính (D1.3) từ 3 – 5mm; cây sinh trưởng và phát triển tốt, không bị sâu bệnh. Mới đây phòng đã đưa được 30 cây con ra ngoài môi trường, trồng tại vườn thực vật của cơ quan để theo dõi, đánh giá quá trình sinh trưởng và phát triển, khả năng sống sót, sự chống chịu của cá thể với điều kiện thời tiết địa phương. Thời gian tới, đơn vị sẽ tiếp tục đưa những cây con đủ tiêu chuẩn xuất vườn ra trồng thử nghiệm.
Hoàng đàn trong bầu tại vườn ươm
Hoàng đàn được trồng trong vườn thử nghiệm
Với việc gieo ươm thử nghiệm thành công loài Hoàng đàn Hữu Liên, đây sẽ là bước khởi đầu để Ban quản lý Rừng đặc dụng Hữu Liên tiến hành các bước nghiên cứu tiếp theo như kỹ thuật gây trồng, mở rộng quy mô vườn ươm, tiếp tục nghiên cứu và nhân giống Hoàng Đàn bằng nhiều hình thức. Từng bước hình thành ngân hàng cây giống góp phần vào công tác bảo tồn đa dạng sinh học, bảo tồn nguồn gen./.
Nguồn: Phòng KH&HTQT